Dachaulezing 2023

 Dames en heren,

In 1832 schreef Alexis de Tocqueville zijn beroemde boek “over democratie in Amerika”. Hij waarschuwde daarin dat de democratie van de meerderheid het risico heeft in tirannie te vervallen. In 1930 deden maar liefst 23 politieke partijen mee aan de Duitse nationale verkiezingen, we kennen het vervolg drie jaar later. Op 29 april 1945 werden de poorten geopend van het concentratiekamp Dachau, waarmee een periode van ruim 12 jaar politieke gevangenschap en onmacht eindigde, met ontstellende gevolgen: 200.000 gevangenen en 41.566 doden. Een van die doden was Titus Brandsma, die omwille van zijn expliciete opvattingen al vroeg in de oorlog werd vernietigd.

Vandaag spreken we in het licht van Titus Brandsma over moraliteit in de wetenschap. Want moraliteit was bij de gelovige wetenschapper Brandsma een begrip waar hij een uitgesproken opvatting over had. Straks na de lezing van Robbert Dijkgraaf en het panel over de mogelijke spanningen tussen wetenschappelijke ontwikkeling en menselijkheid hoort u veel meer over Titus Brandsma.

Voor het Nederlands Dachau Comité valt Titus Brandsma echter ook op door zijn vroege opmerkzaamheid en waarschuwingen voor één van de verschrikkelijkste periodes van de mensheid.

Wie vroeg opmerkzaam is, kan erger voorkomen, wordt vaak gezegd. Voor Brandsma ging dat gezegde niet op. Wel zijn we aan hem, de andere 41.566 Dachau-slachtoffers en miljoenen anderen verplicht om dat gezegde in deze tijd wel op te laten gaan. Hoe zorgen we ervoor dat vroege signalen van escalatie nu wel een waarschuwing zijn om erger te voorkomen?

Dat doen we in het licht van Titus Brandsma, die in zijn leven ervoer dat vrijheid en het behoud daarvan niet alleen tot stand komt door systemen en processen maar ook door een democratische politiek gericht op het algemeen belang.

Dat algemeen belang gaat niet over wat mensen moeten denken maar over het feit dat mensen rekening willen houden met wat anderen denken. Denken, vrij om ingevuld te worden op de wijze die je zelf wilt en die je dwingt verantwoordelijkheid te nemen om anderen vrij te laten in hun eigenwijze en eigen wijze van denken. Dat alles vanuit het kinderlijk eenvoudige principe “ik ben vrij als jij het bent; jij bent vrij als ik het ben”. Algemeen belang begint dan ook met de mogelijkheid om je eigen keuzes te maken binnen de automatische verplichting de vrijheid van keuzes van de ander ook te respecteren. 

Met de tirannie van de democratische meerderheid waarschuwde Tocqueville al bijna 200 jaar geleden voor het risico van een meerderheid zonder zicht op de minderheid; ofwel voor het maken van eigen keuzes zonder met die van de ander rekening te houden. Precies 90 jaar geleden zagen we het ontstaan van de  gruwelijke gevolgen daarvan.   

Juist in deze tijd van een escalerende samenleving, waar de ene crisis de ander lijkt op te volgen. Juist in deze tijd waarin we steeds minder vertrouwen in elkaar lijken te hebben. Juist in deze tijd waarin de Nederlandse democratische meerderheden alle kanten op lijken te schieten, is het belangrijk dat we een beroep doen op het algemeen belang, als basis onder de vrijheid en democratie die zo zwaar bevochten is.  

Met de geschiedenis in het zicht en vroege waarschuwingen voor ogen is het ook relevant om naar de ontwikkeling van onze eigen democratie te kijken. Mogelijk een nieuw record aan politieke partijen lijkt steeds minder te strijden voor het algemeen belang langs de lijnen van de eigen overtuiging en steeds meer te kiezen voor het individuele belang langs de lijnen van de achterban.

Gelukkig stevenen we nog niet af op een absolute meerderheid maar wel op een politiek, die haar vertegenwoordigende rol niet meer vanuit het algemeen belang van de samenleving, maar vanuit het individuele belang van de achterban beoordeelt. Precies de angst van Tocqueville, de waarschuwingen van Brandsma en de realiteit van de Weimar democratie in 1930.

Politiek mag nooit een optelsom zijn van de individuele belangen van de vertegenwoordigden, maar moet een balans zijn tussen die belangen en degenen die niet of minder zijn gerepresenteerd. Daar waar Tocqueville net als Brandsma oplossingen zocht in de onder andere het verenigingsleven, hebben we tegenwoordig gelukkig ook de ombudsman die de stem van individuen en achtergestelde groepen meer gewicht kan geven.

Maar als de ombudsman politicus wordt, staat het algemeen belang direct onder druk.  Ombudspolitiek streeft immers naar de winst van de eigen achterban niet naar de winst van de samenleving als geheel.  Ombudspolitiek leidt tot een ombudsdemocratie en daarmee tot het (in goed Nederlands gesteld) “winner takes all” principe. En als het belang alleen nog gaat over de eigen winst, dan is ontsporing moeilijk te voorkomen. Zoals ik al zei, precies de angst van Tocqueville, de waarschuwing van Brandsma en de realiteit van de Weimar democratie in 1930.

Geeft het Nederlands Dachau Comité u daarmee een stemadvies? Nee, maar wel de overweging om altijd te kiezen voor een politiek die het algemeen belang voorop zet, ook als dat ten koste gaat van het welbegrepen eigen belang. Ofwel laten we de kwetsbare democratie, die gaat over meerderheden waar expliciet rekening gehouden wordt met de minderheid, koesteren, nu, op 22 november en alle jaren die voor ons liggen

Dames en heren, het Nederlands Dachau Comité wil graag een bijdrage leveren aan het indringende pleidooi om onze vrijheid en democratie te koesteren. Dat doen wij op verschillende manieren waaronder met deze Dachaulezing. We hopen dat alle bijdragen van vandaag u nog meer doet realiseren dat vrijheid en democratie kwetsbaar zijn en het onderhoud ervan onze dagelijkse aandacht vraagt, nu meer dan ooit.

Dank u wel.